Epoki - przełomy	Ludzie	Dzieła	Pojęcia (założenia)
P o c z ą t e k	Klasycyzm - od "classicus" - wzorowy, doskonały. Warto zapamiętać, że antyk stwarza wyjściowy, klasyczny kanon dotyczący norm tworzenia sztuki, określający wyznacznik piękna i brzydoty, określający reguły komponowania gatunków literackich do tego klasycznego kanonu, odwoływać się będą - lub wyzwalać z niego - myśliciele i artyści późniejszych epok. Antyk (VIII w p.n.e. - V w n.e.)	Homer, Sofokles, Safona, Ezop, Horacy, Wergiliusz, Sokrates,Platon, Arystoteles	- Mitologia (mit ikaryjski, prometejski, rodu Labdakidów i inne) Tragedie: Antygona, Król Edyp(Sofokles) Oresteja(Ajschylos) Medea(Eurypides) Eposy: Iliada, Odyseja(Homer) Eneida(Wergiliusz)	fatum - harmonia - katharsis - mimesis - epikureizm - stoicyzm - prometeizm - mit - tragizm - ironia sokratyczna - jaskinia Platona (idei cienie idei) - poetyka - retoryka
D a w n e N o w e	Z antyku: - Odwołanie się do filozofii i kultury antyku (fascynacja dziełami Platona i Arystotelesa) - Łacina uniwersalnym językiem Europy - Twórcy kronik(Długosz) wzorują się na historykach rzymskich - Filozofia Arystotelesa i prawo rzymskie na Akademii Krakowskiej - Dzieła starożytne (np. Piliniusz w dziedzinie botaniki) autorytetem w scholastycznym wychowaniu - Normy dotyczące poezji retoryk i wyprowadza nas dzieł Horacego i Cycerona - XII w. nazywano nawet "renesansem XII w." ze wzglądu na modny neoplatonizm i odrodzenie kultury antycznej Średniowiecze przełom w.IV/V - w.XV Nowe ideały: - Bóg w centrum wartości i zainteresowań ludzkich - Mistycyzm, religijność epoki - Wiara w znaki, symbole, magię liczb - głosy świata pozaziemskiego - Tematy sztuki: śmierć, cierpienie - Odejście od klasycznych norm sztuki - wierne naśladowanie zastąpione ekspresją uczuć - Anonimowość, odejście od ideału sławy, artysty, mistrz sztuki	Francois Villon św.Augustyn św.Tomasz św.Franciszek Uwaga: Literatura w wielkiej mierze jest anonimowa	Hagiografia (żywoty świętych - Legenda o św.Aleksym) Epika rycerska(Pieśń o Rolandzie, cykl Arturiański / dzieje Tristana i Izoldy) Historiografia(kroniki) F.Villon - Wielki Testament J.Voragine - Złota legenda Zabytki polskie: Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Legenda o św.Aleksym, Słota - O zachowaniu się przy stole, Gall Anonim - Kranika Polska	- teocentryzm - uniwersalizm - mistycyzm - scholastyka - gotyk - styl romański - pareneza - danse macabre - dualizm wartości
D a w n e N o w e	Ze średniowiecza: - Trwa wiara w magię liczb znaków (np.u Reja, Dantego) - Obecność łaciny w twórczości (lit.łacińska i dwujęzyczna) - Sonet, rozpropagowany przez Petrarkę, ma swój rodowód w kulturze średniowiecznej - Pisarze renesansowi kontynuują model literatury parenetycznej(ideał dworzanina czy ziemianina) - W poezji Kochanowskiego, obok wizji człowieka potężnego, pojawia się też krucha istota "Boże igrzysko", kukiełka w rękach Boga, Bóg znajduje się w centrum uwagi wielu dzieł, podobnie jak wiara, religijność(Psalmy) Renesans XVI w. Nowe lub wzięte z antyku: - Ideał artysty (wszechstronnego, sławnego) - Nawiązanie do filozofów antycznych i do klasycznych norm sztuki - Harmonia, mimetyzm w opisie świata - Wskrzeszenie tragedii i innych gatunków antycznych - Zainteresowanie historią i językiem antyku(tłumaczenia) - Zainteresowanie nauką, poznawaniem świata, życiem doczesnym - Człowiek w centrum zainteresowań	Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarka , Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Francoise Rabelais,Nicollo Machiavelli, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Szymon szymonowicz, Mikołaj Sęp Szarzyński, AndrzejFrycz-modrzewski	Boska komedia(Dante) Dekameron(Boccaccio) Żywot człowieka poczciwego(Rej) Odprawa posłów greckich Pieśni, Fraszki i Treny(Kochanowski) O poprawie Rzeczypospolitej(Frycz-Modrzewski)	- humanizm - reformacja - antropocentryzm - irenizm - harmonia - mecenat - utopia - tolerancja - arianizm
D a w n e N o w e	Jeszcze renesansowe a już klasyczne: - Spór o wartość życia i pozycję człowieka we wszechświecie nie we wszystkich dziełach wypiera człowieka na rzecz teocentryzmu, i uczynieniu Boga najwyższą wartością. W literaturze dworskiej, w poezji "światowej rozkoszy"- wciąż ważny jest człowiek i ziemski byt - Spod "metafizycznego"zarysu epoki wyłamuje się Francja, w której po krótkim epizodzie barokowym kwitnie klasycyzm dworu króla Słońce, powstają komedie Moliera i narodzi się racjonalna myśl Kartezjusza - Barok nie odrzuca humanizmu, lecz propaguje inny humanizm, inny jego wariant - oczywiście powracający do teocentryzmu, lecz czyniący ośrodkiem myśli dramatyczny los jednostki ludzkiej - wobec śmierci, Boga, przemijania. Indywidualność epoki - Szekspir, który tworzy na przełomie wieków przypisywano często do renesansu, bowiem tu też centrum przemyśleń i węzłem łączącym wątki jest człowiek - Barok kontynuuje też postawy reformatorskie(Potocki) - Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego ukazuje jeszcze splot renesansowych i już barokowych tematów(twórca zwany "zachodzącym słońcem renesansu") Barok XVII w. Nawiązanie do średniowiecza i nowe postulaty: - Religijność i mistycyzm epoki - Motyw śmierci, przemijania, piekła - Zwrot ku wartością świata pozaziemskiego - Dysharmonia i ekspresja uczuć(cierpienie) w sztuce, (ruch) - Kontrreformacja odpowiedzią na reformację - Upadek oświaty	TarquatoTasso, Marino,P.Corneille, J.Milton, Molier, M.Carvantes, B.Pascal, Kartezjusz, J.A.Morsztyn, D.Naborowski, J.Ch.Pasek, W.Potocki	Jerozolima wyzwolona(Tasso) Cyd(Corneille) Raj utracony(Milton) Świętoszek(Molier) Don Kichot(Cervantes) Pamiętniki(Pasek) Transakcja wojny chocimskiej(Potocki) poezje(Morsztyn, Naborowski, Potocki)	- dysharmonia - ekspresja - konceptyzm - marinizm - kontrreformacja - sarmatyzm - rokoko - ekspresja brzydoty - motyw szatana, piekła, śmierci - manieryzm - metafizyka
D a w n e N o w e	Ideały nieklasyczne: - Religia katolicka nadal jest silną wartością - wystąpienie ateistów czy krytyka Kościoła nie zmienia przecież wyznawanych wartości - widać to nawet w "Świętoszku" Moliera, w twórczości księcia biskupa Krasickiego - Racjonalizm wywodzi się z XVII - wiecznej myśli Kartezjusza, choć zmienia charakter ujęcia rozumu ludzkiego - Postulaty reformatorskie: krytyka wad szlacheckich, m.in. nietolerancji, lenistwa, chciwości miała miejsce już w baroku(W.Potocki) - Nurt sentymentalny kontynuuje linie uczuć, związku z naturą, sceptycyzm wobec nauki(ekspresję uczucia) Oświecenie XVIII w. Nowe(nawiązujące do klasycznych)idee: - Odejście od barokowego mistycyzmu i religijności - Wiara w naukę, wiedzę - "Powrót myśli do świata rzeczy" - Klasycyzm w sztuce("normy tworzenia" - Boileau) - Rozwój szkolnictwa, prasy, postawy reformatorskie wobec spraw kraju - Praktykowanie klasycznych gatunków	Encyklopedyści: Wolter, Diderot, d'Alambert, J.J.Rousseau, Monteskiusz Polscy twórcy: Ignacy Krasicki, J.U.Niemcewicz, F.Karpiński, F.Zabłocki, A.Naruszewicz, Hugo Kołontaj, S.Staszic, F.Jezierski	Wielka Encyklopedia Francuska Kandyd(Wolter) Kubuś Fatalista i jego pan(Diderot) Nowa Heloiza(Rousseau) Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, bajki, satyry,Monachomachia(I.Krasicki) Powrót posła(J.U.Niemcewicz)	- krytycyzm - empiryzm - racjonalizm - sensualizm - libertynizm - deizm - ateizm - sentymentalizm - rokoko
D a w n e N o w e	Wciąż jeszcze klasyczne: - Motywy wielu twórców - wieszczowie nawiązują do historii państw starożytnych(Termopile, Cheronea), mitologii czy postaci literatury(Oda do młodości, wczesne utwory, bajki) - Praktykują klasyczne gatunki: epos, oda, pieśń, hymn, rapsod - Prowadzą grę konwencjami klasycznymi - np. w II i IV części Dziadów występuje chór oraz zasada trzech jedności - Do złotego wieku i epoki peryklejskiej nawiązuje Norwid w Fortepianie Szopena, w koncepcji sztuki w Promethidionie - Chociaż romantyzm nie jest bezpośrednią kontynuacją sentymentalizmu, to przecież wyrasta z uczuciowości i symboliki tego nurtu(serce, natura, wrażliwa jednostka) - Komedia A.Fredry - narodowa, wykpiwająca romantyczne pozy, w budowie kontynuuje wzorzec komedii oświeceniowej - Romantycy wywołują i pielęgnują klasyczny mit arkadyjski Romantyzm 1818(22)- 1863 Postulaty nowe "antyklasyczne": - Zwrot ku duchowości, mistycyzmowi, uczuciu, wierze - Zwątpienie w naukę - Wprowadzenie do literatury tematów i gatunków nowych(niezgodnych z klasycznymi normami) :np.fantastyki ludowej - Miłość, młodość, intuicja przeciw wiedzy i autorytetowi starego mędrca - Walka o wolność(spisek, powstanie) - Kult poezji i talentu poety	J.W.Goethe, F.Schiller, G.Byron, W.Scott, W.Hugo, A.Mickiewicz, J.Słowacki, Z.Krasiński, C.K.Norwid, A.Fredro	Faust, cierpienia młodego Wertera(Goethe) Giaur(Byron) Pan Tadeusz, Dziady, Konrad Wallenrod(A.Mickiewicz) Ballady i Romanse, Kordian, Beniowski(J.Słowacki) Balladyna, Nie-Boska komedia(Z.Krasiński)	- irracjonalizm - spirytualizm - mistycyzm - mesjanizm - profetyzm - indywidualizm - orientalizm - fantastyka - ludowość - historyzm - bajronizm - werteryzm - szekspiryzm - gotycyzm - osjanizm
D a w n e N o w e	Kontynuacje romantyczne: - Kult powstańców i historii powstań(Konopnicka, Asnyk, Orzeszkowska) - Rycerskość i romantyczne biografie bohaterów H.Sienkiewicz, w części - Wokulskiego z Lalki - Sentyment wobec Polski szlacheckiej i umilowanie pejzażu(Orzeszkowa) - Temat romantycznej miłości(Lalka), idealizm - Motyw dworku soplicowskiego - Nad Niemnem Orzeszkowej Pozytywizm II połowa XIX w. Postulaty antyromantyczne: - Zwrot ku wiedzy, nauce, ideałowi pracy w miejsce zrywów powstańczych - Podjęcie problematyki społecznej - sytuacji warsw niższych, równouprawnienie kobiet, Żydów itd. - Odrzucenie sfery duchowej i irracjonalnej - Praktyczne, utylitarne traktowanie sztuki i talentu artysty	H.Balzac, G.Flaubert, L.Tołstoj, H.Taine, H.Spencer, B.Prus, H.Sienkiewicz, E.Orzeszkowa, M.Konopnicka, A.Asnyk	Komedia ludzka(H.Balzac) Pani Bovary(G.Flaubert) Lalka(B.Prus) Trylogia(H.Sienkiewicz) Nad Niemnem(E.Orzeszkowa) nowelistyka polska	- scjentyzm - organizm - praktycyzm - utylitaryzm - monizm przyrodniczy - agnostycyzm - determinizm - pragmatyzm
D a w n e N o w e	Kontynuacje idei pozytywistycznych i klasycznych: - Motyw społecznikowski(pracy u podstaw) - Żeromski, wczesny etap poezji Jana Kasprowicza - Obok dramatu symbolicznego czy ekspresjonistycznego rozwija się przecież naturalistyczny dramat mieszczański, kontynuując tradycję teatralną - W twórczości Wyspiańskiego znajdujemy wielką fascynację antykiem(Noc listopadowa, Akropolis) - Sztuka i mitologia pojawiają się (m.in.jako symbole) w prozie Żeromskiego Młoda Polska 1880 - 1914 Ideały "neoromantyczne"(antypozytywistyczne): - Intuicja, wiara, przeczucie metodą poznania świata - Kult artysty - utalentowanej jednostki - Motyw szatana, śmierci(jak średniowiecze i barok) - Fascynacja ludem, folklorem, przyrodą - rozczarowanie wiedzą - Motyw końca wieku(uwaga - biernoścdekadenta nie jest cechą romantycznego bohatera, który był człowiekiem czynu) - Temat powstań(Żeromski, Wyspiański)	K.Przerwa-Tetmajer, J.Kasprowicz, T.Miciński, L.Staff, W.Reymont, S.Żeromski, W.Berent, S.Wyspiański, G.Zapolska	Chłopi(W.Reymont) Wesele(S.wyspiański) Ludzie bezdomni, Wierna rzeka(S.Żeromski) Moralnoścpani Dulskiej(G.Zapolska)	- dekadentyzm - intuicjonizm - impresjonizm - secesja - symbolizm - naturalizm - bergsonizm - nietzscheanizm - elan vital
D a w n e N o w e	Kontynuacje: - Temat powstań i bohaterów romantycznych w poezji i prozie - Motyw patriotyczny(Żeromski, Dąbrowska, poezje) - Temay poezji i twórczości jako męki twórczej(Tuwim) - Motyw dworu i urody Polski(Noce i dnie) - Twórczość Broniewskiego(romantyczno-rewolucyjna) - Twórczość Leśmiana(wyrasta z młodopolskiej tradycji) Dwudziestolecie międzywojenne 1918 - 1939 Postulaty nowe: - Zerwanie z kultem poety - mesjasza, wyniesionym nad tłumy - Odrzucenie tematyki narodowowyzwoleńczej w poezji - Poddanie romantycznych mitów narodowych szyderstwu, parodii - Fascynacja techniką, miastem,nowe spojrzenie na wolność - Aktywność, energia w miejsce bierności dekadenckiej - Wystąpienie przeciw tradycyjnym tematom i kanonom sztuki oraz piękna - Spojrzenie w przyszłość(awangardowe programy w sztuce - w ogóle odwracające się przeciw tradycji)	Thomas Mann, Franz Kafka, Marcel Proust, James Joyce, Zygmund Freud, Jean Paul Sartre, Antoine de Saint-Exupery, Stefan Żeromski, Maria Dąbrowska, Zofia Nałkowska, Witold Gombrowicz, Bruno Schulz, Witkacy poeci: J.Tuwim, A.Słonimski, K.Wierzyński, J.Iwaszkiewicz, J.Przyboś, W.Broniewski, B.Leśmian, M.Pawlikowska-Jasnorzewska, K.Iłłakiewiczówna	Czarodziejska Góra(Mann) Proces(Kafka) Ulisses(Joyce) Ziemia, Planetaludzi(Saint-Exupery) Mistrzi Małgorzata(Bułhakow) Przedwiośnie(Żeromski) Szewcy(Witkacy) Noce i dnie(Dąbrowska) Granica(Nałkowska) Ferdydurke(Gombrowicz) Sklepy cynamonowe(Schulz)	- ekspresjonizm - katastrofizm - freudyzm - psychoanaliza - behawioryzm - dadaizm - kubizm - awangarda - nadrealizm - futuryzm - symultanizm
D a w n e N o w e	Literatura wojenna i współczesna Ostatnia powtórka z epok zestawia typowe i kontrastowe cechy dziejów literatury, by szybko i sprawnie przygotować do pytania:scharakteryzuj poszczególne okresy literackie...Owszem, takie pytanie figuruje w zestawach pytań na egzaminach ustnych.Mam też nadzieje, że powyższy, skrótowy przegląd zadziała porządkując, na zasadzie "punktów skojarzeniowych" uruchamiający głębsze informacje.Ale też znacie zapewne zarzut stawiany takim metodom: zarzut uproszczenia, skrótowości, a przez to zaciemnienia pewnych zjawisk.Dotyczy głównie kontrastowego zestawienia epok: przecież ich granice nie są aż tak ostre, przecież daty są umowne, przecież istnieją kontynuacje - nie tylko walka z programem przodków. Tak jest- i może dociekliwszy egzaminator zapyta właśnie o ten płynny przełom pomiędzy epokami.Dlatego dziś - proponuję obraz eksponujący przełomy, wskazujący nie tylko różnice, alei kontynuacje. Jest to też notatka skrótowa - ale może uzbroicie się przed zarzutem jednoznaczności i ograniczeń w pojmowaniu historii literatury	A.Camus, J.P.Sartre, A.Sołżenicyn, S.Beckett, U.Eco, K.K.Baczyński, T.Gajcy, T.Borowski, T.Różewicz, Cz.Miłosz, Z.Herbert, S.Grochowiak, M.Białoszewski, J.Andrzejewski, J.Iwaszkiewicz, M.Hłasko, M.Nowakowski, Z.Nałkowska, T.Konwicki, G.Herling-Grudziński, A.Szczypiorowski, J.J.Szczepański	Dżuma(Camus) Archipelag Gułag(Sołżenicyn) Imię róży(Oce) Popiółi diament(Andrzejewski) Sława i chwała(Iwaszkiewicz) Pierwszy krok w chmurach(Hłasko) Medaliony(Nałkowska) Inny świat(Herling-Grudziński) Początek(Szczypiorski) Mała apokalipsa(Konwicki)	- czasy pogardy - apokalipsaczasów wojny - literatura łagrowa i lagrowa - Kolumbowie - pryszczaci - pokolenie współczesności - Nowa Fala - postmodernizm - personalizm - egzystencjalizm

COGITO